Trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo và robot, thuật ngữ “Uncanny Valley” không còn xa lạ nữa. Tuy nhiên, đối với nhiều người, khái niệm này vẫn còn khá mơ hồ và không rõ ràng. Vậy Uncanny Valley là gì? Tại sao nó lại quan trọng và có tác động lớn đến cách con người tương tác với robot và trí tuệ nhân tạo? Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về khái niệm “Uncanny Valley” và lý giải tại sao con người lại có hiện tượng này.
Uncanny Valley là gì? “Uncanny Valley” được dịch sang tiếng Việt là “thung lũng kỳ lạ”, đây là thuật ngữ mô tả hiện tượng con người cảm thấy không thoải mái hoặc thậm chí sợ hãi khi đối mặt với một con robot hoặc nhân vật ảo có ngoại hình và hành xử giống như con người. Cảm giác này xuất hiện khi con robot hoặc nhân vật ảo khiến con người cảm thấy bất an, gây ra cảm giác xa lạ và khó chịu.
Thung lũng kỳ lạ là gì?
Trong thế giới công nghệ tiên tiến ngày nay, Robot hình người và AI (trí tuệ nhân tạo) đang ngày càng trở nên phức tạp hơn. Robot hình người đang được chế tạo ngày càng tinh vi và giống với con người hơn, từ làn da, khuôn mặt, đến cử chỉ và hành vi. Mặc dù Robot hình người và AI được coi là một bước đột phá trong công nghệ robot. Tuy nhiên, nhiều người cảm thấy cảm giác “Thung lũng kỳ lạ” khi nhìn thấy những Robot hình người này.
Vậy Uncanny Valley là gì? Uncanny Valley được dịch sang tiếng Việt là “thung lũng kỳ lạ”, đây là thuật ngữ mô tả một hiện tượng xảy ra trong tâm lý con người liên quan đến những vật thể giống con người. Hiện tượng này mang lại cho con người cảm giác khó chịu, sợ hãi hoặc rùng rợn khi nhìn thấy hoặc đối mặt với robot hoặc nhân vật ảo có ngoại hình và hành xử giống con người.
Uncanny Valley là gì? Đây là hiện tượng mọi người cảm thấy sợ hãi hoặc khó chịu khi nhìn thấy hoặc đối mặt với robot hình người hoặc nhân vật ảo trông giống con người.
Tìm hiểu về nguồn gốc và lời giải thích của hiện tượng Thung lũng kỳ lạ
Khái niệm “Thung lũng kỳ lạ” lần đầu tiên được đề xuất bởi nhà nghiên cứu robot người Nhật Masahiro Mori vào năm 1970. Trong bài viết “Thung lũng kỳ lạ”, Mori mô tả hiện tượng tâm lý mà con người trải qua khi đối mặt với robot hoặc nhân vật ảo trông giống con người. Hiện tượng này được ông mô tả dựa trên cảm xúc của chính mình khi tạo ra một robot mô phỏng chính mình.
Ông phát hiện ra rằng khi mức độ giống người của robot tăng lên, cảm giác thoải mái và dễ chịu của con người đối với robot cũng tăng lên, nhưng chỉ ở một mức độ nhất định. Sau đó, khi robot trở nên quá giống người nhưng vẫn có những điểm không tự nhiên, cảm giác thoải mái này đột nhiên giảm mạnh, rơi vào “thung lũng” kỳ lạ đến mức kỳ lạ, được gọi là “Thung lũng kỳ lạ”.
Đó cũng là lý do tại sao con người có thể phản ứng bình thường với robot công nghiệp, hoặc cảm thấy yêu thích những con robot đồ chơi như Wall-E, Baymax hay Eve. Nhưng lại cảm thấy khó chịu và sợ hãi đến mức rơi xuống đáy vực với những con robot hình người như CB2, Sophia, Geminoid DK, Nadine, …
Sơ đồ mô phỏng hiện tượng Thung lũng kỳ lạ.
Bộ não phản ứng thế nào khi hiện tượng Thung lũng kỳ lạ xảy ra?
Để giải mã hiện tượng Thung lũng kỳ lạ, các nhà khoa học đã tiến hành một nghiên cứu trên 3 người. Họ cho 3 người tham gia xem một hình ảnh khác nhau, 1 người sẽ nhìn thấy ảnh của một người thật, 1 người sẽ nhìn thấy ảnh của một robot công nghiệp và người cuối cùng sẽ nhìn thấy ảnh của một robot hình người.
Sau đó, các nhà khoa học đã thực hiện các kỹ thuật chụp ảnh y khoa, chẳng hạn như chụp cộng hưởng từ chức năng (MRI), trên ba người. Kết quả cho thấy khi mọi người xem hình ảnh của robot hình người, một số vùng não nhất định, chẳng hạn như hạnh nhân, vỏ não trước trán và vỏ não thị giác, được kích hoạt mạnh mẽ. Lý do các vùng não này phản ứng mạnh mẽ là vì:
hạnh nhân
Hạch hạnh nhân là một phần của hệ thống limbic trong não, chịu trách nhiệm xử lý cảm xúc, đặc biệt là những cảm xúc liên quan đến sợ hãi và lo lắng. Khi một người nhìn thấy một robot hình người hoặc nhân vật ảo trong Uncanny Valley, hạch hạnh nhân phản ứng mạnh mẽ, kích hoạt cảm giác sợ hãi và lo lắng. Điều này là do hạch hạnh nhân có thể nhanh chóng phát hiện và phản ứng với những gì nó coi là mối đe dọa hoặc bất thường.
Vỏ não trước trán
Vỏ não trước trán chịu trách nhiệm cho các quá trình tư duy cấp cao hơn, bao gồm ra quyết định, phán đoán và kiểm soát cảm xúc. Khi đối mặt với các vật thể trong Thung lũng kỳ lạ, vỏ não trước trán trở nên hoạt động trong nỗ lực hiểu và xử lý sự khác biệt giữa hình ảnh và hành vi của vật thể. Xung đột giữa kỳ vọng và thực tế khiến vùng này phải làm việc nhiều hơn, gây ra cảm giác khó chịu và bất an.
Vỏ não thị giác
Vỏ não thị giác là nơi thông tin thị giác được mắt xử lý. Khi gặp các vật thể trong Thung lũng kỳ lạ, vùng này sẽ phân tích các chi tiết của vật thể. Các chi tiết không tự nhiên hoặc không hoàn hảo được vỏ não thị giác phát hiện, góp phần tạo nên cảm giác kỳ lạ và khó chịu cho con người.
Các lý thuyết về lý do tại sao mọi người có phản ứng Thung lũng kỳ lạ
Hiện tượng Uncanny Valley không chỉ hấp dẫn các nhà khoa học mà còn mở ra nhiều hướng nghiên cứu về phản ứng tâm lý và sinh lý của con người. Nhiều giả thuyết đã được đưa ra để giải thích tại sao con người cảm thấy khó chịu khi đối mặt với robot hoặc nhân vật ảo gần giống con người. Trong số đó, có 3 giả thuyết như sau:
Bản năng sinh tồn của con người
Lý thuyết này cho rằng phản ứng Thung lũng kỳ lạ bắt nguồn từ bản năng sinh tồn của con người. Trong quá trình tiến hóa, con người đã phát triển khả năng nhận ra và phản ứng nhanh chóng với bất kỳ điều gì bất thường hoặc không tự nhiên, coi đó là mối đe dọa tiềm tàng. Những vật thể giống con người nhưng không tự nhiên có thể gây ra cảm giác sợ hãi và lo lắng vì chúng ta coi chúng là dấu hiệu của sự bất thường.
Con người cảm thấy sợ hãi và rơi vào Thung lũng kỳ lạ khi đối mặt với robot hình người một phần là do bản năng sinh tồn.
Bất đồng nhận thức
Chúng ta luôn cho rằng robot sẽ có thân hình bằng nhựa cứng hoặc kim loại, với những hành động cứng nhắc, vụng về, âm thanh thiếu cảm xúc và không thể biểu lộ cảm xúc như con người. Ngược lại, con người có thân hình mềm mại, làn da, cảm xúc, cử chỉ, giọng nói biểu cảm và đôi mắt đầy tâm hồn. Nhìn chung, robot và con người ở hai cực đối lập, phân biệt rõ ràng.
Tuy nhiên, đối với Robot hình người, với làn da mịn màng, đôi mắt chuyển động, giọng nói có âm điệu, cảm xúc và khả năng tương tác như con người. Nhưng chúng hoạt động một cách vô hồn, không phải con người cũng không phải robot. Những điều này khiến nhận thức trước đây của chúng ta trở nên không rõ ràng. Từ đó, chúng ta cảm thấy mơ hồ, bất an và thậm chí là sợ hãi.
Do chuyển động nhân tạo của robot
Con người có một hệ thống giác quan nhạy cảm cho phép họ nhận ra cảm xúc và biểu cảm ở mức độ tinh vi. Ví dụ, khi đối mặt với một người, chúng ta có thể nhận ra liệu người đó đang “cười thật” hay “cười gượng ép” thông qua đôi mắt, khóe miệng và cử chỉ của họ.
Đối với Robot hình người, dù có chân thực đến đâu thì vẫn không thể mô phỏng được những chuyển động mượt mà của con người, đặc biệt là những chuyển động phức tạp và chi tiết trên khuôn mặt. Do đó, khi con người đối mặt với Robot hình người, chúng ta sẽ dễ dàng phát hiện ra những chuyển động giả tạo, không nhất quán như đôi mắt vô hồn, nụ cười gượng gạo, không tự nhiên. Từ đó, khiến chúng ta cảm thấy khó chịu và bực bội.
Hy vọng với những thông tin mà Shopkiss vừa chia sẻ đã giúp bạn hiểu rõ hơn về hiện tượng Uncanny Valley. Nhìn chung, đây không chỉ là một khái niệm khoa học mà còn là minh chứng sâu sắc cho sự phức tạp trong mối quan hệ giữa con người và công nghệ. Việc hiểu và khai thác sâu hơn khái niệm này sẽ giúp chúng ta phát triển và chế tạo được những Robot hình người thân thiện hơn với con người để hiện tượng Uncanny Valley không còn xảy ra nữa.